Το παλαιότερο συστηματικό πρόγραμμα του γερμανικού ιδεαλισμού [1797] Hegel, Schelling, Hölderlin

Μετάφραση - εισαγωγή: Σωτήρης Λυκουργιώτης, Βασιλική Σουλιώτη


Εισαγωγή

Το μικρό αυτό μανιφέστο ήρθε στο φως για πρώτη φορά μόλις το 1926 από τον Franz Rosenzweig και παρουσιάστηκε ως «αγνώστου συγγραφέα». Νεότερες έρευνες αποκάλυψαν ότι το κείμενο πιθανότατα γράφτηκε το 1797 από την τρομερή τριάδα του Tübingen. Πρόκειται για τους νεαρούς συγκατοίκους που έμελλε να εξελιχθούν στις πλέον χαρακτηριστικές μορφές του γερμανικού πνεύματος. Οι τρεις ήταν ο Hegel, ο Schelling και ο Hölderlin 22, 27 και 28 χρονών αντίστοιχα. Στο κείμενο, στο οποίο είναι εμφανής τόσο η επίδραση της Γαλλικής επανάστασης όσο και τα έντονα ρομαντικά μοτίβα, συμπυκνώνονται προγραμματικά όλες οι μετέπειτα ιδέες του γερμανικού ιδεαλισμού με κομβικότερη την ιδέα του αναστοχαστικού υποκειμένου. Μέσα από το μανιφέστο αποκαλύπτεται μια ριζοσπαστική ομάδα στοχαστών που επιτίθενται στην ιδέα του κράτους και προτάσσουν την αισθητική επανασύνδεση εμπειρικής έρευνας και φιλοσοφίας. Το στίγμα της τρίτης κριτικής του Καντ «Κριτική της κριτικής Δύναμης» (Kritik der Urteilskraft), που είχε γραφτεί μόλις επτά χρόνια πριν το 1790, είναι παραπάνω από εμφανές. Στο γραπτό είναι ευδιάκριτη η αγωνία για έναν κόσμο κατακλυσμιαίων αλλαγών που οδηγείται στην καταστροφή, και που του αξίζει να σωθεί μόνο με αισθητικούς όρους. Τα έντονα ρομαντικά μοτίβα για τον ρόλο της ποίησης ως σωτήρια πράξη, η αγωνία για τη διάδοση του πνεύματος μέσα στον λαό διατρέχουν τις σκέψεις τους. Προτείνουν μια νέα φιλοσοφική μυθολογία που θα κάνει τις ιδέες προσιτές και θα σημάνει την αναγέννηση και την ενότητα του λαού. Για μια ελευθερία δίχως κράτος και δυνάστες, για μια ισότητα όλων χωρίς αυθεντίες. «Η φιλοσοφία του πνεύματος είναι αισθητική φιλοσοφία», διακηρύσσουν. Η σύλληψη μιας τελικής ενότητας των ιδεών σε μια υψηλότερη ιδέα, η ιδέα της τέχνης και της παραστατικής θρησκείας, ως βαθμίδες που οδηγούν στο απόλυτο πνεύμα, διατρανώνονται. Ιδέες που θα επεξεργαστούν αργότερα στη φιλοσοφία τους οι Hegel και Schelling και θα σκιαγραφήσει χαρακτηριστικά στην ποίησή του ο Hölderlin, βρίσκονται συμπυκνωμένες σε αυτό το μικρό μανιφέστο.



Μια ηθική

Το γεγονός ότι στο μέλλον κάθε μεταφυσική θα κρίνεται από την ηθική —πράγμα για το οποίο ο Καντ, χωρίς να θέσει περιορισμούς, έδωσε μόνο ένα παράδειγμα με τα δύο του πρακτικά αξιώματα— καθιστά την ηθική ένα ολοκληρωμένο σύστημα όλων των ιδεών και όλων των πρακτικών αξιωμάτων. Η αρχική σύλληψη είναι φυσικά η ιδέα του εαυτού [υποκειμένου], ως ενός απόλυτα ελεύθερου όντος. Με το ελεύθερο, ενσυνείδητο ον εμφανίζεται ταυτόχρονα —από το μηδέν— ένας ολόκληρος και ανεξάρτητος κόσμος — η μόνη αληθινή και νοητή δημιουργία που μπορεί να γεννιέται από το τίποτα.

Προσεγγίζοντας το ζήτημα από την πλευρά των εμπειρικών — φυσικών επιστημών, το ερώτημα τίθεται ως εξής: πώς πρέπει να συγκροτηθεί ένας κόσμος για ένα ηθικό ον; Ας δώσω γι’ άλλη μια φορά φτερά στην αργή και δυσκίνητη φυσική επιστήμη. Έτσι, αν η φιλοσοφία καθορίζει τις ιδέες και η εμπειρία τα στοιχεία, θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε τελικά μια συνολική επιστήμη, κάτι το οποίο επιδιώκουμε. Η σύγχρονη φυσική επιστήμη, όμως, φαίνεται αδύναμη να πραγματώσει αυτό το δημιουργικό όραμα.

Από την επιστήμη περνάμε, λοιπόν, στην ανθρώπινη πράξη. Με πρωταρχική ιδέα, την ιδέα της ανθρωπότητας – θέλω φυσικά να τονίσω ότι δεν υπάρχει η ιδέα του κράτους, επειδή το κράτος είναι ένα μηχανιστικό κατασκεύασμα, τόσο στενό εννοιολογικά όσο η ιδέα μιας απλής μηχανής. Μόνο το αντικείμενο της ελευθερίας μπορεί να ονομάζεται ιδέα. Θα πρέπει, λοιπόν, να υπερβούμε το κράτος! Γιατί κάθε κράτος αντιμετωπίζει τους ελεύθερους ανθρώπους ως μηχανικά γρανάζια και γι’αυτό το λόγο θα πρέπει να παυτεί. Είναι εμφανές, εδώ, πως όλες οι ιδέες, όπως για παράδειγμα η ιδέα της αιώνιας ειρήνης[1] και άλλες, αποτελούν υποδιαιρέση μιας υψηλότερης ιδέας. Θα ήθελα να παραθέσω εδώ τις αρχές για μια ιστορία της ανθρωπότητας και να ξεγυμνώσω μέχρι το κόκκαλο όλο το άθλιο, δήθεν ανθρώπινο έργο του κράτους, του συντάγματος, της κυβέρνησης και της βουλής.

Επιτέλους, έρχονται οι ιδέες ενός ηθικού κόσμου μέσω της ίδιας της λογικής. Επανάσταση όλων των προλήψεων, εκδίωξη του ιερατείου που παρουσιάζεται ως δήθεν φορέας του ορθού λόγου. Απόλυτη ελευθερία όλων των πνευμάτων, που φέρουν μέσα τους τον πνευματικό κόσμο και που δεν μπορούν να αναζητήσουν ούτε Θεό ούτε αθανασία έξω απ’ τον ίδιο τους τον εαυτό.

Και, τελικά, έρχεται η ιδέα που εναρμονίζει τα πάντα· η ιδέα της ομορφιάς, μια λέξη που χρησιμοποιείται εδώ με την υψηλότερη πλατωνική της έννοια. Είμαι πλέον πεπεισμένος ότι η υψηλότερη πράξη του λόγου, που περιέχει όλες τις ιδέες, είναι μια αισθητική πράξη, και ότι η αλήθεια και η καλοσύνη μόνο μέσα στην ομορφιά είναι συνυφασμένες. Ο φιλόσοφος θα πρέπει να κατέχει την ίδια αισθητική δύναμη με τον ποιητή. Η φιλοσοφία του πνεύματος είναι αισθητική φιλοσοφία. Κανείς δεν μπορεί να διακριθεί κάπου για την ευφυΐα του ούτε καν μπορεί να εκλογικεύσει την ιστορία, αν δεν διαθέτει αισθητικό νου. Πρέπει, λοιπόν, να γίνει σαφές τι είναι αυτό που στερούνται οι άνθρωποι, που δεν αντιλαμβάνονται τις ιδέες, και με ειλικρίνεια ομολογούν ότι όλα τούς είναι «σκοτεινά» και ακατανόητα αν δεν έχουν τη μορφή απλών διαγραμμάτων. Η ποίηση, έτσι, αποκτά υψηλότερη σημασία, γίνεται τελικά ξανά αυτό που ήταν στην αρχή του κόσμου: ο δάσκαλος της ανθρωπότητας. Επειδή δεν θα υπάρχει πια φιλοσοφία ούτε ιστορία, μόνο η ποίηση θα επιβιώσει απ’ όλες τις τέχνες και τις επιστήμες.

Σήμερα ακούμε τόσο συχνά ότι οι μάζες θα έπρεπε να έχουν μια αντιληπτή θρησκεία με αισθητές παραστάσεις. Όχι, όμως, μόνο το πλήθος αλλά και η φιλοσοφία χρειάζεται μια. Μονοθεϊσμός του λόγου και της καρδιάς, πολυθεϊσμός της φαντασίας και της τέχνης, αυτό είναι που χρειαζόμαστε! Θα καταθέσω μια σκέψη, την οποία απ’ όσο γνωρίζω κανείς ως τώρα δεν έχει διατυπώσει. Θα έπρεπε να αποκτήσουμε μια νέα μυθολογία, μια μυθολογία των ιδεών, μια μυθολογία στην υπηρεσία του ορθού λόγου. Γιατί αν δεν κάνουμε τις ιδέες μας αισθητικές και μυθολογικές δε θα έχουν κανένα ενδιαφέρον για τον λαό και, αντίστροφα, αν η φιλοσοφική μυθολογία δεν είναι λογική, τότε ο φιλόσοφος θα πρέπει να ντρέπεται γι’ αυτή.

Έτσι, θα πρέπει διαφωτισμένοι και αδιαφώτιστοι να δώσουν τα χέρια, η μυθολογία μας πρέπει να γίνει φιλοσοφική ώστε οι ίδιοι οι φιλόσοφοι να γίνουν κατανοητοί. Τότε θα κυριαρχήσει η αιώνια ενότητα. Ποτέ περιφρονητική ματιά, ποτέ τυφλός τρόμος του λαού μπρος στους σοφούς και ιερείς. Μόνο τότε μας περιμένει ίση κατάρτιση όλων των δυνάμεων της μονάδας και του συνόλου. Καμία δύναμη δε θα καταπιεστεί. Τότε θα κυριαρχήσει η γενική ελευθερία και η ισότητα όλων των πνευμάτων. Ένα υψηλότερο πνεύμα, σταλμένο εξ ουρανού, θα πρέπει να ιδρύσει αυτή τη νέα θρησκεία και αυτή θα είναι το τελευταίο αλλά και μεγαλύτερο έργο της ανθρωπότητας.

δημοσιεύτηκε στο δεύτερο τεύχος του περιοδικού Κοινωνικός Αναρχισμός



[1] Σ.τ.Μ. πρόκειται για αναφορά στη βασική πολιτική ιδέα του Καντ.

0 σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου